خبر واحد
خبر واحد، حدیثی که صدور آن از جانب معصوم قطعی نیست. خبر واحد در مقابل خبر متواتر است که شمار راویانش به‌اندازه‌ای است که یقین حاصل می‌شود معصوم آن را بیان کرده است. خبر واحد اقسام مختلفی دارد. چهار قِسمِ اصلی آن عبارت‌اند از: صحیح، حَسَن، مُوَثَّق و ضعیف.
حُجّیّت (اعتبار) خبر واحد از مهم‌ترین مسائل علم اصول فقه است. به‌جز گروهی از فقیهان متقدم، دیگر عالمان شیعه خبر واحد را در حوزه احکام شرعی معتبر می‌دانند و تنها در زمینه شرایط اعتبار آن اختلاف دارند.
برخی همچون آیت‌الله خویی و آیت‌الله معرفت حجیت خبر واحد را در زمینه اعتقادات هم پذیرفته‌اند؛ اما بیشتر فقیهان مخالف این دیدگاه‌اند.
تعریف
خبر واحد به حدیثی می‌گویند که تعداد راویانش به‌اندازه‌ای نیست که به صدور آن از سوی معصوم قطع پیدا شود و قرینه‌ای دیگری نیز وجود ندارد که سبب علم به صدور آن شود. خبر واحد ظن‌آور(گمان‌آور) است و در مقابل خبر متواتر قرار دارد. متواتر به حدیثی می‌گویند که شمار روایانش به‌حدی است که قطع پیدا می‌کنیم از معصوم نقل شده است.
اقسام خبر واحد
خبر واحد اقسام و دسته‌بندی‌های مختلفی دارد. در یک دسته‌بندی با نظر به ویژگی‌های راویانش آن را به چهار قسم اصلی تقسیم کرده‌اند: صحیح، حَسَن، مُوَثَّق و ضعیف:
- خبر صحیح، حدیثی است که همه راویان سلسلهٔ سندش امامی و ثقه باشند.
- خبر حسن، حدیثی است که همه راویان سلسلهٔ سندش امامی هستند؛ اما همه آنها ثقه دانسته نشده‌اند.
- خبر موثق یا قوی، به حدیثی می‌گویند که همه راویان سلسلهٔ سندش دوازده‌امامی نیستند؛ اما همه ثقه‌اند.
- خبر ضعیف، خبر واحدی است که شرایط لازم برای اقسام بالا را نداشته باشد؛ مثلاً در سلسهٔ سند راویانش، راوی‌ای باشد که نه دوازده‌امامی است، نه ثقه.
مُسند، متصل، مرفوع، مُعَنعَن، مُعَلَّق، مشهور، غریب، مقبول، مقطوع، مُرسَل و موضوع (جعلی) از دیگر اصطلاحات در خصوص خبر واحد است که زیر مجموعه اقسام اصلی بالا قرار می‌گیرند.
اهمیت مسئله اعتبار خبر واحد
به‌گفته آخوند خراسانی مسئله اعتبار خبر واحد از مهم‌ترین مسائل علم اصول فقه است. علت این اهمیت را آن دانسته‌اند که بیشتر احادیثی که از پیامبر اسلام(ص) و امامان نقل شده، خبر واحد است و بنابراین برای کشف بیشتر احکام شرعی باید از خبر واحد بهره برد. در علم اصول فقه از این مسئله با عنوان «حجیّت خبر واحد» بحث می‌شود.
حُجّیت خبر واحد
به‌گفته شیخ انصاری بیشتر فقیهان شیعه، خبر واحد را به‌طور کلی حجت می‌دانند و تنها در خصوص شرایط حجیت آن اختلاف‌نظر دارند. در مقابل گروهی از فقیهان متقدم برای آن حجیت قائل نبوده‌اند.
شیخ طوسی، سید بن طاووس و علامه حلی از گروه نخست‌اند. به‌باور اینان خبر واحدی که دارای سند و محتوایی قابل‌اعتماد باشد، معتبر است. سیدِ مرتضى، ابن‌زهره، اِبن‌بَرّاج و ابن‌ادریس از گروه دوم‌اند.
البته فقیهان متقدم همه خبرهای واحد را کنار نمی‌گذاشتند؛ بلکه به‌گفته فیض کاشانی اگر یکی از قرائن زیر وجود داشت، آن را می‌پذیرفتند:
- وجود حدیث در چندین اصل از اصول اربعمائه.
- وجود حدیث در یک یا دو اصل، با سلسلهٔ سند متعدّد و معتبر.
- وجود حدیث در اصلی که نویسندهٔ آن از اصحاب اجماع است؛ مثل: زراره و محمد بن مسلم.
- وجود حدیث در کتابی که بر معصوم عرضه و از جانب او تأیید شده است.
- وجود حدیث در کتاب‌های مورداعتماد علمای متقدم شیعه.
ادله موافقان
موافقان حجیت خبر واحد، برای اثبات آن به آیات قرآن، روایات، اجماع و سیره عُقَلا استناد می‌کنند:
آیه نَبَأ و آیه نَفْر و آیه اهل‌الذکر از جمله آیات قرآن در این زمینه است. طبق آیه نبأ، اگر فاسقی خبر آورد، نباید سخن او را بدون تحقیق پذیرفت. گفته‌اند مفهوم این سخن آن است که بررسی صدق و کذب خبری که افراد عادل نقل می‌کنند، لازم نیست. در نتیجه خبر واحد حجیت دارد.
سیره عقلا را قوی‌ترین دلیل بر حجت خبر واحد دانسته‌اند. تبیین این دلیل از زبان شیخ انصاری چنین است: همه مردم در امور عادی زندگی‌شان به خبر فرد مطمئن اعتماد می‌کنند. اگر شارع با این سیره مخالف بود، لزوماً از آن نهی می‌کرد؛ همان‌طور که در موارد دیگر که مخالف بوده، نهی کرده است. از آنجا که شارع از این کار نهی نکرده است، نتیجه می‌شود که این سیره را تأیید کرده است.
ادله مخالفان
به‌گفته شیخ انصاری مخالفان حجیت خبر واحد برای اثبات سخن خود به آیات قرآن، روایات و اجماع اسناد کرده‌اند. آنان به آیاتی استناد می‌کنند که از عمل به چیزی که علم‌آور نیست، نهی می‌کند؛ مانند آیه ۳۶ سوره اِسرا که می‌گوید: چیزی را که به آن علم نداری دنبال نکن و آیه ۳۶ سوره یونس که طبق آن گمان به هیچ وجه از حقیقت بی‌نیاز نمی‌کند.
آنان همچنین به روایت‌های بسیاری استناد می‌کنند که طبق آنها نباید به حدیثی عمل کرد که یقین نداریم معصوم آن را بیان کرده است؛ مگر آنکه قرینه‌ای معتبر از قرآن یا روایات قطعی‌الصدور تأییدش کند.
حجیت خبر واحد در اعتقادات
عالمان شیعه حتی آنان که حجیت خبر واحد را پذیرفته‌اند، همچون شیخ طوسی، علامه حلی، شهید ثانی، شیخ انصاری و آخوند خراسانی خبر واحد را تنها در حوزه احکام شرعی حجت می‌دانند؛ یعنی معتقدند در حوزه اعتقادات حجیت ندارد. یکی از استدلا‌ل‌ها در این زمینه این است که خبر واحد گمان‌آور است؛ حال آنکه ما در اعتقادات به یقین نیاز داریم. بنابراین لازمه حجیت خبر واحد می‌شود تکلیفِ ما لایُطاق (تکلیفی که انجام‌دادنش ممکن نیست) که محال است.
در مقابل، برخی از عالمانِ معاصر شیعه همچون آیت‌الله خویی و آیت‌الله معرفت حجیت خبر واحد را در اعتقادات هم پذیرفته‌اند.
درباره حجیت خبر واحد در اعتقادات میان عالمان اهل‌سنت نیز اختلاف‌نظر وجود دارد. به عنوان نمونه فخر رازی از متکلمان اشعری‌مذهب، حجیت خبرهای واحد در اعتقادات را نمی‌پذیرد. اما ابن تیمیه از حنابله معتقد است که خبر واحدی که قبول شده محسوب شده ، صلاحیت اثبات اعتقادات را دارد.
جستارهای وابسته
- درایة الحدیث
- خبر متواتر
- خبر مستفیض
پانویس
- ↑ مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۴۴۷.
- ↑ مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۴۴۷.
- ↑ فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۷۲-۷۳.
- ↑ نگاه کنید به شهید ثانی، البدایه فی علم الدرایه، ۱۴۲۱ق، ص۲۳تا۳۹.
- ↑ شهید ثانی، البدایه فی علم الدرایه، ۱۴۲۱ق، ص۲۳و۲۴.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۲.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۲.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۲.
- ↑ شهید ثانی، البدایه فی علم الدرایه، ۱۴۲۱ق، ص۲۳و۲۴.
- ↑ شهید ثانی، البدایه فی علم الدرایه، ۱۴۲۱ق، ص۲۶تا۳۹.
- ↑ آخوند خراسانی، کفایةالاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ جناتی، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۴و۱۰۵
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مظفر، اصول‌الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۵، ۸۶، ۸۹، ۹۶؛ شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۳۷.
- ↑ شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۰و۲۴۱.
- ↑ جناتی، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۵و۱۰۶.
- ↑ جناتی، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۵و۱۰۶.
- ↑ جناتی، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى، ۱۳۷۰ش، ص۱۰۵و۱۰۶.
- ↑ فیض کاشانى، الوافی، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۵.
- ↑ شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۵۴، ۲۷۷، ۲۸۸.
- ↑ سوره حجرات، آیه ۶.
- ↑ مظفر، اصول‌الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۹.
- ↑ نگاه کنید به نائینی، فوائدالاصول، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۱۹۴.
- ↑ شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۳۴۵.
- ↑ شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ شیخ طوسی، العُدّه، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۳۱؛ علامه حلی، مبادی الوصول الی علم الاصول، ۱۴۰۴ق، ص۲۱۱؛ شهید ثانی، المقاصد، ۱۴۲۰ق، ص۴۵؛ شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۵۵۶؛ آخوند خراسانی، کفایةالاصول، ۱۴۰۹ق، ص۲۲۰و۳۲۹.
- ↑ علامه حلی، مبادی الوصول الی علم الأصول، ۱۴۰۴ق، ص۲۱۱؛ شهید ثانی، المقاصد، ۱۴۲۰ق، ص۴۵.
- ↑ خویی مصباح‌الاصول، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۷۷و۲۷۸؛ معرفت، «کاربرد حدیث در تفسیر»، ص۱۴۳.
- ↑ فخررازی، اساس التقديس، ۱۴۱۵ق، ص۱۲۷.
- ↑ ابن تیمیه، المستدرک علی مجموع فتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۷۳.
منابع
- قرآن کریم.
- آخوند خراسانی، کفایةالاصول، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، المستدرک علی مجموع فتاوی ابن تیمیه، محمد بن عبدالرحمن بن قاسم، ریاض، بی‌نا، ۱۴۱۸ق.
- جناتى، محمدابراهیم، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى، تهران، کیهان، ۱۳۷۰ش.
- خویی، مصباح‌الاصول، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- شهید ثانی، زین العابدین بن علی، البدایه فی علم الدرایة، تحقیق سیدمحمدرضا حسینی جلالی، قم، انتشارات محلاتی، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- شهید ثانی، زین‌العابدین بن علی، المقاصد العلیه فی شرح الرسالة الالفیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۲۰ق.
- شیخ انصاری، فرائدالأصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، ۱۴۲۸ق.
- شیخ طوسی، محمدبن حسن، العُدّه فی اصول الفقه، تهران، محمدتقی علاقبندیان، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- علامه حلی، مبادی الوصول الی علم الاصول، قم، المطبعة العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- فخررازی، محمد بن عمر، اساس‌التقدیس فی علم الکلام، بیروت، مؤسسة الکتاب الثقافیه، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- فضلی، عبدالهادی، اصول‌الحدیث، بیروت، مؤسسه ام‌القری، چاپ دوم، ۱۴۲۰ق.
- فیض کاشانى، محمدمحسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین على علیه السلام، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش
- معرفت، محمدهادی، «کاربرد حدیث در تفسیر»، الهیات و حقوق دانشگاه رضوی (آموزه‌های قرآنی )، ش۱، ۱۳۸۰ش.
- مظفر، محمدرضا، اصول‌الفقه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم، چاپ پنجم، ۱۴۳۰ق.
- نائینی، محمدحسین، فوائدالاصول، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
پیوند به بیرون